Benim bazen önemle kulandığım kelimeyle başlayacam: Eğer diyecem. Dünyada sol güçlü olsaydı, anti kapitalist duruşlar yaygın halde aktif halde bulunsa, onbir Eylülde epey tartışma yapılacaktı. Sorgulama ile günümüzdeki yansımaları da derslerle birlikte ele alınacaktı. Zaten birçok konuda olduğu gibi, Şilideki elibir yıl önceki yaşanan darbe gerçeği bunun acı yaşananıdır. Önemli sonuçlarla günümüze dek yansıyan bu darbede salt Şili değil başta CİA ve öteki emperyalist güçlerin de rolü açıkça sergilendi.
Kısaca, Şili bundan çok önce yarım asrı aşan tarihlen önemli sonuçlarının günümüzde de yaşanmasıyla gelişen siyasal tutumdu. Sosyalist hareketlerin önemsemesi gereken derslerle doludur. Unuturma ve hafıza kaybına artık günümüz güçler denklemini siyasal kültürleşmeleri de katarak deyerlendirme yapmak kesinkez önemlidir.
****
Neydi Şilide olanlar: şüpesiz brakın Şilide olanları, olayın kendisinden dahi günümüz siyasal yorumlamalarda hemen hemen hiç yoktur. Hat da aşmazda olan sosyalist hareketlerin de konuyla alakalı ilgileri de sıfır derecesindedir. Daha çok güncel ile yetinilmektedir. Oysa Şilideki Amerikan eksenli Pinoşet darbesi iki önemmli siyasal sonuç yaratı. İkisi de sola önemli darbeler vuracak genel politikaya hemen yansıdır. Sol geniş tartışma alanından koptuğu için ne geçmişi doğrudürüs deyerlendirdi nede alınacak derslerle günümüze dek taşıdı. Bu yüzden geçmişi eleştiren günümüz algı tutsakları, geçmişteki daha kıt kaynaklara karşın geniş deyerlendirme yapılması, konuşulması durumunu sanki olmamışçasına davranırlar. Az kaynak yetersizliği denilip eksik braılıyor. Oysa onca az kaynaklara karşın Afrikadan Latin Amerikaya olanları günümüz bol klaynaklardan çok daha fazla bilgilendirme olduğu da hep yok saydırtılıyor. Bundandır ki en yakın olayı dahi deyerlendirme kısırlığı ile salt kapitalizmin en iyi olma hedefiyle sıırlayıp teknolojik şovlar yapılmaktadır.
****
Yetmişüç yılında Eylülün onbirinde Şiliden gelen haber dünyada yankılandı. Birçok ülkede protestolar yaygın şekilde oldu. Şilide seçimle yönetime gelen Alyende yönetimi, askeri darbeyle devrildi. Darbenin merkezinde Amerikanın olduğu da tüm gelen genelikle tartışılmaz gerçeği vardı. Zaten Amerika ve İngiltere darbeyi selamladılar. Barışçıl yol ile gelen Alyende ise öldürülerek resmen iktidarı da sonlandı. Devamı ise katliyam ve sdatlara doldurulan insanlara resmen korku ile katletme gösterileri yapılmasıydı. Ünlü Şilili şarkıcı Jara da statyumda parça parça edilerek halkın önünde öldürüldü..
İşkenceler, katliyamlar, kayıplar Şilinin ALyenda sonrassı Pinoşet döneminin güncel politikası halinde uygulandı. Bir de hemen kamusal alanlar özele ve özellikle bakır madenleri gibi madenler Amerikan şirketlerine peşpeşleştirildi.
Şili darbesinin iki önemli siyasal sonucu oldu. Şili Alyende dönemiyle resmen seçimle iktidar yaptırılmayacağı, kazanılsa dahi devrilip engeleneceği düşüncesi pratikle uygulandı. İkinci önemli olaynda Neoliebralizmin ilk uygulama alanı oldu. Ünlü İMF uzmanı Fritman Şili örneği ile Nobel ödülü dahi aldı. Buda Şilide yeni kurumsallaşma, askeri darbeyle gerçekleştirildi.
Tartışılan nokta şu: ALyende darbenin geleceğini biliyordu. Hat da ordu içinde direnmek isteyen kesimler de vardı. İşçilerin silahlanma talepleri de geri çevrildi. Karşı direnme alamama veya teredü edilmesi hep dönemde sorgulandı. Her açılan belgede direk Amerikan tutumu ile Alyende dönemi kararsızlık karşımıza geldi.
***
Aradan yıllar geçti. Şili hem noliberalizmi kurumsallaştırdı, katliyamlar yapıp solun ezilmesine hız verdi. Yine de seksenlerde direnişler artı. Hat da diktatör Pinoşet suikastlerden kıl payı kurtuldu. Sonunda direneişin durdurulama ve daha sol yönetim korkusu nedeniyle Pinoşet kumar oynadı. Referandumu kaybeti. Ama Neoliberalizim kökleşti. Yapılan seçimlerde orta sol başkanlar da kazandı. Yine de Şilide neoliebral direniş ekseni de oluştu. Son dönemde Şili yeniden düşmediği gündeme kendi kuralalrıyla girdi. Kısa zaman önce eğitimdeki özeleşme sancıları sonucu Liseliler harfeketiyle isyan başladı. Buna önce öteki ünüversite ğrencünüversiteler de katıldı. Sendikalar ve yerel halk da sokağa indi. Başkan istifa eşiğinde yeni seçimlere gidildi. Boreks isminde hareketin gençlerinden biri seçimi alır. Ama nedense onu iktidara taşıyan dalganın aksine geri adımlar attı.
Anca, Boreks önemli bir karar aldı. Kurucu meclis kurdurtup yeni anayasa yaptırdı. Kimine göre dünyanın en demokrat anayasası oldu. Kadınlardan çalışana, yerel hhalktan çevreye önemli haklar konuldu. Ancak, ufak karşıtlar ve tereddütler sonucu, kurucu meclisi seçen ahali anayasasını ret eder. Bir kez daha oluşturulan kurucu meclis bu defa daha faşis anayasa yapar. Bu defa da halk ret eder. Böylelikle böreksin anayasa değiştirme hamlesi de boşa çıktı. Şilinin bu tutumları da epey konuşuldu. Muhalif olma ile değişim bütünleşememe gerçeği yaşandı. Hele de ufak denilecek bazı baış korkuları en iyi anayasaya dahi hayır vermeye yetiyordu.
Şu anda Şilide resmen ikili ayrım var. Neoliberalizmi savunan faşistleşen siyasal sermaye tutumu ve muhalif değişim isteyen ama ortak siyasal tutumu hala yakalayamayan kesimler.
****
Kısaca, Şili tam elibir yıl öncendarbeyle sosyalizme geçişin darbesini yaşadı. Ayni zamanda da neoliebraleşmenin de ilk örneği olarak tarihe yazıldı. Son dönemde neoliberal ve değişim ikileminde ordan oraya savuruluyor. Fakat, tarihin cilvesine bakın; Şilide büyük depremler dahi fazla ölüm gerçekleştirmiyor. Bunun da nedeni, ALyende dönemindeki yapılan planlama olduğu da kesin. Darbeyle sisteminn yoknetiği Alyende yine de yarım asır sonrasında ndahi nyaptığı deprem prokramıyla Şilide çok yıkım yaratma olayının engelenmesinde akla geliyor. Buda sosyalist hareketlerin tarihsel önemli gerçeğidir.
