Çeviri: Yener Çıracı
I.
Öncelikle Ütopya etrafındaki ya da belki de Ütopya’nın siyasi kullanımları etrafındaki tartışmaya açıklık getirmeye çalışayım. Sanırım çoğu insan, on sekizinci yüzyılın sonları ve on dokuzuncu yüzyılın başlarındaki Ütopyacıların, vizyonlarının veya kurgularının insan türünün durumunu iyileştirmeyi amaçlaması anlamında, esasen ilerici oldukları konusunda hemfikirdir. Beni ilgilendiren nokta, bu Ütopyaların ve onların hevesli taraftarlarının zorunlu olarak kötü sonuçlara sahip olmakla suçlandığı yüksek bir analiz anıdır. Daha sonra bu durum, devrimci Ütopyacılığın şiddete ve diktatörlüğe yol açacağı ve tüm Ütopyaların bir şekilde Joseph Stalin’e çıkacağı, daha da iyisi Stalin’in kendisinin de en büyük ölçekte bir Ütopyacı olduğu biçimini alacaktır.
Elbette bu, Edmund Burke’ün Fransız Devrimi’ni yermesinde ve -en samimi karşı devrimci argümanlardan biri olan- insanların geleneğin yavaş ve doğal gelişiminin yerine aklın yapay planlarını koymasının kibir olduğu, devrimin kendi içinde her zaman bir felaket anlamına geldiği fikrinde zaten örtüktür. Tüm bunlar Soğuk Savaş sırasında yeniden canlandırıldı: Komünizm Ütopya ile, her ikisi de devrimle ve hepsi de totalitarizmle özdeşleştirildi (Bazen Nazizm de buraya sızar: Ütopya ile özdeşleştirilmesinden ziyade Adolf Hitler ve Stalin’in eşdeğer tutulması ve bunun sonucunda ölü sayısı rekabetinde kazananın kim olacağına dair skolastik tartışmalar).
Genç nesillerin bu imayı tersine çevirerek Ütopyacılığı bir slogana ve savaş çığlığına dönüştürmesinin esasen İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gerçekleştiğine inanıyorum. Bu tersine çevirme, Ütopya’nın içinde gizlenmiş bir distopya tespit etmekten ya da Ütopyacılığı gurur günahının bir çiçeklenmesi olarak kavramaktan ziyade, yeni bir inançtan ibarettir: Ütopya’nın karşıtının statüko olduğu inancı. Şimdi, savaş zamanı ihtiyaç ve koşullarından doğan kurumların ve devletin gücüne dair yeni ve tehditkar bir durgunluk duygusu içinde, Ütopya değişimin kendisiyle ilişkilendirilir ve geleneksel Ütopyacı yapıların doğasında varmış gibi görünen durağan nitelikler, Ütopyacılığın beraberinde getirdiği kırık camlar ve temiz hava lehine görmezden gelinir. Bu, Ütopya’nın yeni biçimiyle yeniden canlanmasına diğer devrimci dönemlerden daha fazla bağlı olan 60’ların anlamıdır.
Elbette, başta Ernst Bloch’un ansiklopedik çalışması olmak üzere, bu yeni ve dinamik Ütopya’nın teorileştirilmesi söz konusudur. Ayrıca, özellikle Sovyetler Birliği’nin sona ermesinden sonra, eski kötücül teşhisleri yeniden canlandırmaya yönelik gayretli girişimler de vardır. Ancak bana öyle geliyor ki Ütopya’nın bu birbirine zıt siyasi anlamlarının kaynağı felsefi inançtan ziyade varoluşsal (veya fenomenolojik) deneyime daha yakın bir şeyde, yani olası gelecek duygusunda yatıyor. Statüko, geleceğin esasen bugünle aynı kalacağından emin olmak ister; o zaman sloganı “tarihin sonu” olacaktır, yani Ütopya’nın sonu, geleceğin ve değişimin sonu.
Ütopyacılık, radikal biçimde farklı geleceklerin mümkün olduğuna ve değişimin var olduğuna dair deneyimsel inançtan beslenmelidir ve bu sadece toplumsal koşulların ve şartların üretebileceği bir inançtır: siyasi felç ve siyasi olarak radikal partilerin yok olması ve artan küreselleşmenin gerçek ulusal inisiyatifler için giderek daha az olanak bırakması nedeniyle boğulmaktadır. (Ulus-devletlerin üye-devletlere indirgendiği Avrupa Birliği, bu sürecin iş başındaki mükemmel bir örneğidir).
II.
Ama her şeyden önce Ütopya nedir? Ya da eğer gerçekten bir “yok yer” ise, Ütopya kavramı nedir ve siyasi faydası nedir? Bu soruyu sorduğumuzda hemen bir komplikasyonla, yani Ütopya’nın “gerçek” ya da tarihsel siyasetle karıştırılmasıyla karşı karşıya kaldığımız açıktır. Ayrıca, bu anlamda Ütopya’nın karşıtı için iyi bir terimimiz olmadığı gerçeğiyle de yüzleşmek zorundayız. Zıttının distopya değil, statüko olduğunu söylemiştik; ancak ilerici siyaset olarak adlandırılan pek çok şeyin statükoyu, bazen de radikal bir şekilde, değiştirmek istediği kesindir. Peki, Ütopyacı bir siyaset ile radikal bir siyaset arasında nasıl bir ayrım yapabiliriz?
Bu şekilde ifade ettiğimizde, hemen akla gelen karşıtlık sosyalizm ve komünizm arasındaki büyük geleneksel karşıtlıktır: Kökenlerinin Menşevikler ve Bolşevikler arasındaki karşıtlığa dayandığını bile iddia edebiliriz. Son yıllarda entelektüeller arasında, doğru ya da yanlış bir şekilde Stalinizm ile ilişkilendirilen ve Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra gözden düşen ve hatta unutulan komünizm kelimesinin kullanımını yeniden canlandırma çabaları olmuştur. Sosyalizme gelince, soldaki insanlar için sosyalizm, sosyal demokrat partilerin hem teoride hem de pratikte toptan terk edilmesiyle lekelenmiştir. Yani teoride Karl Marx’ın ve Marksizmin yazılı programlarından sistematik olarak çıkarılmasıyla ve pratikte neoliberal politikaları -özelleştirme, kemer sıkma ve benzeri- utanç verici bir şekilde benimsemeleriyle.
Yine de, sistem içinde ilerici bir siyaset, yani kapitalizmin genel çerçevesini olduğu gibi bırakan bir siyaset ile bu çerçeveyi değiştirmeye çalışan ve bugün hiçbir yerde görünmeyen bir siyaset arasında ayrım yapmayı faydalı buluyorum – Syriza’nın işler gerçekten kötüye gittiğinde geri çekilmesine bakılabilir. O halde bu, Ütopyacı siyasetin yok yerin siyaseti olarak kaldığını ve tam da gerçekleştirilemez olduğu yerde bulunabileceğini göstermiyor mu? Başka bir deyişle, somut pratik siyasi öneriler ile açıkça “Ütopik” ya da gerçekleşmesi mümkün olmayan temenniler arasında keskin bir ayrım yapmalıyız. Bu önerme, gerçekten başarılı olan son geleneksel Ütopyalardan birine, Ernest Callenbach’ın Ekotopya’sına tekrar bakılarak net bir şekilde ölçülebilir. Bir kere, Callenbach bilgisayarlardan önce yazmıştı ve bu nedenle bugün günlük hayatımızda çok büyük bir yer tutan bir bilgi teknolojisinin entegrasyonu ve bunun bir Ütopya vizyonunu çerçevelemesiyle yüzleşmek zorunda değildi (Bilgisayar elbette 1982 civarında günlük hayata genel olarak girdiği anda çılgınca Ütopyacı vizyonlar ve spekülasyonlarda belirgin bir şekilde yer aldı; ancak ikilemi işaret eden şey tam da bu tür Ütopyacı dileklerin mevcut tekel platformları ve tüketicilik veya meta sahiplenme çağındaki patent başarısızlığıdır).
Bu arada Callenbach, ırkı resmin dışında bırakarak işleri kendisi için kolaylaştırmıştır (ayrılıkçı siyah Ütopyalar böylece San Francisco’ya, anlatısının çerçevesinin dışına atanmıştır). Cinsiyete gelince, evet, şüphesiz onun Ekotopyası kadınlar tarafından yönetilir, ancak bu özellik şimdi bize mantıksız görünür, yani saldırganlık erkeğin bir özelliğidir (ve burada erkeklerin sistemlerinden çıkarması gereken sözde savaş oyunları yoluyla ele alınmaktadır!) Bu arada, Callenbach’ın sosyalizme yönelik diğer iki genel itirazı da önlemeye çalıştığı anlaşılır: Girişimciliği öldürdüğü ve tartışmayı, argümanı, özgür konuşmayı ve fikri ve benzerlerini boğduğu itirazıyla. Sonuncusu için bol miktarda avukat vardır ve dava açarız. Girişimcilik ve küçük işletmeler meselesi, solda her zaman tekel karşıtı pozisyonları ve benzerlerini dikte ediyor gibi göründüğü için hoş karşılanan bir konudur. Ancak Vladimir Lenin tekelciliği ulusallaştırmaya giden yol olarak (ve ileri kapitalizmde sosyalleşmenin gerçekten de bir eğilim olarak ilerlediğinin işareti olarak) memnuniyetle karşılamıştır. Burada, fiili politikada, küçük işletmeler ile tekelcilik arasında bir ayrım yapılması gerektiği açıktır; Callenbach’ın Ütopya’sı yenilik konusunu hoş bir şekilde gündeme getirmektedir. Ayrılıkçılığa gelince (tek bir ülkede Ütopya mı?), Ekotopya’nın kendisi (Oregon, Washington, Kuzey Kaliforniya) ayrılıkçı bir cumhuriyet değil midir? Ya da daha iyisi, Ütopya’nın kendisi ayrılıkçı bir olgu değil midir? Ütopya fikri siyasetin gerçekliği için ne ise, bu tür gerçekte gerçekleşmiş hayali Ütopyalar da hayali gerçeklik açısından hala ayrılıkçıdır.
Dolayısıyla, Ütopya gerçekleştirilebildiği, pratik politikalara dönüştürülebildiği noktaya kadar Ütopik kalır; bu noktada politikaya geri döner ve Ütopik olmaktan çıkar. Ama bu Ütopya için oldukça cesaret kırıcı bir argüman! Bununla birlikte, diğer karşıtlığımıza geri çevirdiğimizde çok açık bir önermedir, burada şu şekilde okunur: Komünist politikalar gerçekleştirilemedikleri sürece Ütopiktir ve gerçek siyasi ver ve al dünyasına geri döndükleri anda sosyal demokrat olurlar. Burada açık olarak adlandırdığım şey, çerçevenin kendisinin ya da sistemin, yani kapitalizmin işaretidir. Sosyal demokrat önlemler sadece sistemi, yani kapitalizmi düzeltmek, güçlendirmek ve yeniden üretmek için tasarlandıklarında sadece reform politikaları haline gelirler. Komünist politikalar sistemi dönüştürmeyi ve yerine başka bir şey, yani radikal olarak yeni bir tür sistem koymayı amaçlar. Bu nedenle, örneğin finansal kriz anlarında, ilericileri ve hatta sosyalistleri bankaları kurtarırken ve öncülleri sistemin dönüştürülmesi ve değiştirilmesi olduğu halde, sistemin bir bütün olarak işleyişini yeniden tesis etmeye çalışırken bulmak her zaman tuhaftır. François Mitterand’ın sosyalizmi buna bir örnektir: 1981’de seçildiğinde gerçek sosyalist önlemleri uygulamaya başladı; dünya çapında bir kriz baş gösterdi ve krizin ortasında sosyalizm yapmak istemenin aptallık olduğunu gözlemleyerek tüm bu önlemleri açıkça kapitalist ve hatta neoliberal olanlar lehine rafa kaldırmaya ikna edildi. Ancak her zaman bir kriz vardır ve gerçekten de başka ne zaman -savaş zamanı, buhranlar vb.- devrimler yapılır? Tüm bu tartışmada bir adımı mı atlıyoruz?
III.
Burada gerçekten iki eksik parça var: Girine kültürel devrim, diğerine de parti deniyor. Ütopyacılık tartışmasını şimdilik askıya alırsak, gelenek genellikle iki varlığın – sosyalizm ve komünizm – ilişkisini kronolojik veya gelişimsel bir süreç olarak tasavvur etmiştir. Önce sosyalizmin inşası gerçekleşir ve ancak bundan sonra komünizm ufukta görünür hale gelir. Ancak o zaman, daha önce karşılaştığımız aynı pratik soru yeni bir biçimde karşımıza çıkar: kapitalizmden sosyalizme nasıl geçtiğinizi bilmek istiyorduk; şimdi ise sosyalizmden komünizme nasıl geçtiğinizi bilmek istiyoruz. Tüm bu dönemselleştirme meselelerinde felsefi bir sorun gizlidir: Özdeşlik ve Farklılık diyalektiği. Sanki Marx’ın bir zamanlar ifade ettiği gibi, ikincisinin birincisinin “rahminden” çıkması için kapitalizm ve sosyalizmin temel bir özdeşliğine ihtiyacımız varmış gibi. Aslında sosyal demokratların pozisyonu her zaman bu olmuştur: Sistem içindeki temel reformlardan – düzenlemeler, kamulaştırmalar, vs. Tarihsel bir gerçek olarak, bu hiçbir zaman gerçekleşmedi ve eski kar sistemi her zaman bu değişiklikleri absorbe edecek ve güçlenerek ya da en azından genişleyerek yeniden ortaya çıkacak kadar güçlü olduğunu kanıtladı. Dolayısıyla bu programı ya da stratejiyi motive eden şey aslında şiddet korkusudur: reform barışçıl bir devrimdir ya da öyle olmak ister. Ancak görünen o ki bu devrimler bile her zaman başarısız olmuştur.
Başka bir somut tarihsel durumu ele alalım. İç savaşın sonunda Sovyetler Birliği krizdedir ve özellikle köylüler şehirlere tahıl ulaştıramamaktadır. Stalin 1927’de benzer bir durumla karşılaştı. Ancak Lenin’in çözümü zorla kolektifleştirme değil, (bazı yoldaşların iddia ettiği gibi) ölümünden sonra yürürlükten kaldırılacak olan Yeni Ekonomik Politika (NEP) olarak adlandırılan kapitalizmin kısmen yeniden yürürlüğe konmasıydı. Son yıllarında ve son hastalığı sırasında Lenin, bu krizden çıkış yolları, geleneksel olarak toprağını ve özel mülkiyetini isteyen köylülüğün kentlerin ve yeni sosyalist devletin ihtiyaçlarıyla nasıl uzlaştırılabileceği üzerine düşünmeye yönlendirildi. Gerçekten de Robert Owen ve kooperatifler üzerine (çok sonraya kadar yayınlanmayan) son metninde düşünür.
Ama aynı zamanda başka bir fikri daha vardır ve bu fikir için bir isim icat eder, yani kültürel devrim. Bunun, entelektüelleri ve aynı zamanda şehirleri ve işçileri köylülerin zihniyetiyle uzlaştırmak isteyen Mao Zedong’un teorileştirmesinin tam tersi yönde işlediğini görebilirsiniz. Lenin köylülerin zihniyetini işçilerin seviyesine yükseltmek ve onları kooperatif mülkiyetiyle uzlaştırmak ister; başka bir ülkede ve tarihin başka bir anında, Che Guevara’nın “ahlaki teşvik” olarak adlandıracağı şey budur, ancak bu biraz fazla kısıtlayıcı bir slogandır, tıpkı okuma yazma kampanyasının kültürel devrim sürecinin yalnızca kısmi bir resmini vermesi gibi, edebiyatı “ahlaki” olarak meşgul olanlar kadar tamamen içermelidir; sadece köylüler veya entelektüeller için değil, herkes için değişim anlamına gelmelidir.
Bildiğimiz gibi, bu çabaların hiçbiri başarılı olmadı ve bu arada, tarım ticareti ve kapitalist yeşil devrim ile köylülük tüm dünyada ortadan kalktı ve eski nüfusu tarım işçileri ve proleterler haline geldi. Ama en azından şimdi daha önceki tartışmamızda neyin eksik olduğunu görebiliyoruz. Sosyalizmin komünizme geçişine dair görüşümüzde eksik olan kültürel devrimdir; siyaset ve Ütopya arasındaki farka dair kuramsallaştırmamızda eksik olan kültürel devrimdir. Ütopya’yı pratik olarak anlamlı bir şekilde düşünmek, kültürel devrim sorununu teorimize dahil etmemizi gerektirir.
IV.
Ancak başka bir eksik parçanın, yani artık kimsenin konuşmak istemediği, ancak herkesin gizliden gizliye yüzleşilmesi gereken bir ikilem olarak hatırladığı partinin kendisinin olduğunu söyledim. Cemal Abdül Nasır, iktidarının başlarında bir noktada Mısır’ı sosyalist bir cumhuriyet ilan etti. O gün herkes yattı ve uyandığında hiçbir şeyin değişmediğini gördü. Sosyalist bir parti yoktu ve bu nedenle işadamları hala işlerine sahipti ve her şey her zamanki gibi işliyordu, olası isim değişiklikleri dışında: Bunlar artık sosyalist işletmeler, sosyalist bir bürokrasi vb. idi. Ve her şey tamamen aynı kaldığı için, artık sosyalist olarak adlandırılacaklarını unutmak yavaş yavaş yeterince kolaydı.
Şüphesiz, bugün böyle bir olayı düşündüğümüzde, ilk aklımıza gelen, silahlı parti üyelerinin aynı dükkanlara dalıp değişiklik talep ettiklerini, kapitalist zihniyetli işadamlarını kovduklarını vb. hayal etmektir. Ancak bu, böyle bir işlevi yerine getirecek kadar büyük bir parti kurmaya yetecek kadar insan olduğunu varsaymak demektir ki bu da hayal gücümüz geliştikçe yavaş yavaş ya da o kadar da yavaş olmayan bir şekilde orduya ve gizli istihbarat polisine, Stasi’nin emrindeki istihbarat memurlarına, tüccarlara vs. dönüşür. Ve elbette, bazı yerlerde, örneğin Demokratik Alman Cumhuriyeti’nde (DDR), Stasi’nin devrimin gerçek entelektüelleri olduğunu unutmak kolaydır. Christa Wolf, “Konuşabileceğiniz tek insanlar onlardı” der.
Yine de bırakın Ütopyalarımızı, onları kültürel devrimlerimize dahil etmek istememiz pek olası değildir. Aslında bu tür şiddet, kültürel devrimin en başta kaçınması gereken şeyin kilit bir bileşenidir. Dolayısıyla parti hem savunmacı hem de saldırgan işlevleri olan bir araç olarak görülmelidir: savunmacı olanlar, karşı devrimin şiddetine direnen ve şiddete şiddetle karşı çıkan ya da tercih ederseniz, zora şiddetle karşı çıkanlardır.
Ancak partinin saldırgan işlevi o zaman oldukça farklı, şiddet içermeyen bir işleve sahip olacaktır, yani kültürel devrimin aracı olarak hizmet etmek ve böylece, mevcut bağlamımızda, Ütopya değilse bile en azından Ütopya fikrini körüklemek ve yaymak. Fransız Devrimi’nin doruk noktasında Louis Antoine de Saint-Just’un büyük devrimci haykırışını hatırlayabiliriz: “Avrupa üzerinde yeni bir fikir yükseliyor: mutluluk fikri!” Burada da öyle. Ama bu fikir artık Ütopya fikrinin ta kendisidir. Bu fikrin yayılması iki şekilde olacaktır: Ütopya karşıtlarına karşı direniş ya da benim basitçe Ütopya karşıtlığı olarak adlandırdığım şey ve Ütopya beklentisinin bir deneyim olarak örnek yoluyla, ifade yoluyla, durumun kendisi yoluyla aktarılması.
Buradaki felsefi ikilemi hatırlayalım: Ütopya, gündelik olanın, statükonun kimliği karşısında radikal bir Farklılık konumudur. Ancak bizden radikal olarak farklı olan şey tam da deneyimleyemediğimiz, tanımı gereği hayal gücümüzün menzili dışında olan şeydir. Bilinebilirler ve bilinemezler ölçeğinde, yine tanımı gereği neredeyse bilinemez olan bilinemezdir. Ve elbette bu aynı zamanda Ütopya korkusunun ve ona karşı direnişin de kaynağıdır: Ütopya’yı bilmek için, muhtemelen bildiğimiz her şeyi, şimdiki zamanımızda anlamlı olan her şeyi, içindeki iğrenç ve nefret dolu her şeyle birlikte bir kenara bırakmalıyız. Bu, Søren Kierkegaard’ın boşluğa sıçraması ve karşılığında hiçbir şey vaat etmeyen tanıdık her şeyin kaybıdır. Bu deneyim bile, Ütopya’nın değil ama Ütopya fikrinin ta kendisi, bir kendinden uzaklaşma eylemidir. Dolayısıyla partinin böyle bir dönüşümde nasıl bir rol oynaması gerektiği açıktır; parti heveslilerdir – şu ya da bu şekilde bu deneyime, politik olanın coşkusuna yaklaştığını iddia edebilen, onu aktarmak için değilse bile en azından duygusunu, içsel vaadini iletmek için otorite ve meşruiyete sahip olan insanları temsil ederler.
Din değiştirme kelimesini kullandım ve dinle olan analoji kesinlikle kendini dayatır, aynı zamanda açıklama ve bir dereceye kadar ihtiyat gerektirir. Çünkü Marksizmin bir tür din olduğu sık sık söylenmiştir ve bu genellikle dini eleştirmenler tarafından bile düpedüz bir hakaret olmasa bile bir aşağılama olarak algılanır. Ancak çok sık gözlemlenmeyen şey, belirli bir geçerliliği olan bu yargının iki yönlü bir yol olduğudur. Daha ziyade dinlerin, ilk ortaya çıktıkları toplumlarda mevcut olamayacak bir teori ve pratik birliğinin figüratif ve batıl beklentileri olduğunu ve Marksizmin de onların hakikatinin -evrensellik, kurtuluş, adalet, Ötekinin varlığı- en azından gerçekçi bir olasılık olarak kavranmaya başlanabileceği ilk toplum türünde -kapitalizm- seküler gerçekleşmesi olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla dinler, Ütopya deneyiminin (ya da fikrinin) belli belirsiz ve henüz yetersiz bir şekilde kavranabileceği ya da içinde bulunduğumuz bağlamda kültürel devrim misyonunun formüle edilmeye başlanabileceği ilk yolu sunmaktadır.
Kültürel devrim, partinin altyapısını oluşturduğu bir üstyapıdır. Neden olmasın? Bu formülasyonun gerektirdiği tüm tarihselliği, mevcut ya da tarihsel durumumuzun somut doğasını, kendine özgü sınırlarını, yalnızca geleneğin değil, şimdi ve buradaki engellerin doğasını ve en azından kökten yeni bir siyasi ve tarihsel deney olması gereken şeyde rollerini oynamaya çağrılan entelektüellerin kaçınılmaz eksikliklerini hesaba katmamız koşuluyla.
V.
Belki de burada din üzerine bir söz daha söylemek yerinde olacaktır. Alain Badiou’ya göre Hıristiyanlığın tarihsel serüveni (ama bu diğer “büyük” ya da “başlıca” dinler için de geçerli olabilir) evrenselliğinde, insan kitlelerini harekete geçirmedeki ve kendi üstyapılarını, kendi kültürel devrimini kendi etrafında yaratmadaki siyasi başarısında yatmaktadır. Bunların son derece öğretici ve etkileyici örnekler olduğunu kabul ediyorum ancak seküler dünyada artık aynı etkiye sahip olamayacaklarını da söylüyorum.
Ayrıca Marksizmin ya da tercih ederseniz sosyalizmin, Soğuk Savaş sırasında yapmak üzere olduğu gibi, kendine gelmek için bu evrenselciliği taklit etmesi gerektiğine de katılıyorum. Ancak Immanuel Wallerstein, Soğuk Savaş’ın iki sistem arasındaki bir mücadeleden ziyade, kapitalizmin tek baskın sistemi ile sosyalizmin tek olmadığı “sistem karşıtı” güçler ya da hareketler arasındaki bir mücadele olduğunu ileri sürecek kadar ileri görüşlüydü.
Daha sonra, Marksizme karşı her zaman belli bir hoşgörüye sahip olan, ancak “Düşüş”ten sonra sosyalizmin hala mümkün olduğunu, ancak yalnızca İslam devleti gibi bir tür dini bölge olarak, gerçek inananlara açık, ancak evrensel olarak uygulanabilir olmadığını öne süren ana akım bir ekonomist olan Robert Heilbroner’in öğretici vakasını buluyoruz. Böylece Ütopya kökenlerine ve Thomas More’un orijinal Ütopya’sının manastır koşullarına geri döner, More ya edebi-deneysel çabasında Ütopyacı kurgularla alay eden ya da onların gerçek kökenlerini bir biçim olarak manastırda bulan (ve muhtemelen her ikisini de yapan) bir Roma Katoliğidir.
Ancak seküler dünyada din, etik – inananlar ve inanmayanlar arasındaki karşıtlık – ve onun ritüeli olarak tüketimcilik ya da tüketim dışında artık geçerli değildir. Bu durumda Ütopyacı hayal gücünün görevi, siyasette etiğin yerine geçecek bir şey bulmak ve yaşamın estetize edilmesinde (Herbert Marcuse ve Paolo Virno’nun üzerine parlak sayfalar yazdığı) tüketimin yerine geçecek bir şey bulmak olacaktır.
“Estetik” hakkında, bugün felsefe gibi diğer tüm uzmanlaşmış disiplinlerle birlikte ölü bir harf olduğu kesinlikle söylenebilir. Ancak Walter Benjamin, Avrupa’daki faşist zafer bağlamında estetikleştirmeye karşı çıkmıştır. Savaş sonrası Marksistler estetizasyonu, üretimciliğe karşı bir denge unsuru ve Doğu Marksist teori ve pratiğin deli gömleği olarak gördükleri şeyden bir çıkış yolu olarak kullandılar.
Ancak bana öyle geliyor ki estetik her ikisini de içerebilir: Kendi başına bir üretimciliktir ve birçok modernist estetik, sanatın hakikati olarak ilk etapta atıl ürüne (ergon) karşı üretim sürecinde (energeia) ısrar etmiştir. Öte yandan, bir nesne-dünya, insan eliyle üretilmiş bir dünya, Wyndham Lewis’in kınamaktan hoşlandığı gibi, bu dünyanın kendi üretimimiz ve kendi praksisimiz olduğunu fark etmekten kaçınamayacağımız bir insan çağı olasılığı sunar. Buradaki Ütopyacı bahis, böyle bir dünyada bağımlılık halindeki tüketimciliğin artık gerekli olmayacağı ve yönetilebilir boyutlara ineceği yönündedir. (Toplumlarımızın daha da kötü bir belası olan narkotik uyuşturucular, farmakolojideki ilerlemenin ve “etkinlik” (Hegel’in Tätigkeit‘ı) ya da üretimdeki (Marx’ın) tatminin yatıştırabileceği “doğal” olanın – ve hiç şüphesiz dini ritüelin – bir başka gelişiminin görüntüsünü sunmaktadır. Her halükarda, belki de bağımlılığı gerçekten sosyalist bir eleştirel literatürün derin konularına ekleyebiliriz).
VI.
Tüm bunların ışığında, Bir Amerikan Ütopyası‘ndaki kendi çabam hakkında birkaç söz söylemeye cüret ediyorum. Bu metin yurtdışında, özellikle de askeri rejimlerin acımasız baskısının dinleyicileri bu tür kurumlara karşı büyük bir sevgi ya da sempati beslemeye yöneltmediği ülkelerde sunulması utanç verici bir metin. Bu iç farklılıklardan birkaçı, bugün “süper devlet” olarak adlandırdığım yerde sol bir siyasetin kendine özgü zorluklarının altını çizmek için vurgulanabilir. Bu ifadeden de anlaşılacağı üzere Birleşik Devletler bir ulus-devlet değildir ve bu nedenle eski milliyetçiliğin duygusal kaynaklarından yararlanamaz; hatta bu kaynaklar, farklı toplulukları harekete geçirdikleri ölçüde, faşist ve karşıdevrimci hareketler lehine çalışma eğilimindedir.
Ancak aklımda her şeyden önce federal sistemimizin özelliği ve Anayasamızın varlığı var. Şimdiye kadar tüm devlet meşruiyetleri, ister bir olay, ister bir lider ya da bir tür nesne olsun, bir tür fetişizm üzerine kurulmuştur: Bastille fırtınası, Nelson Mandela’nın kişiliği, bir başkente ya da kutsal bir savaş alanına duyulan saygı. Dolayısıyla meşruiyet uzun vadede bir tür totemizmdir ve Kant haklı olarak bu kurucu fetişin ilk kez yazılı bir anayasaya ve hakların yanı sıra görev ve yükümlülüklerin de belgelenmesine dönüştüğü tarihsel yeniliği vurgulamıştır. Hiçbir akıllı Amerikalı solcu, sınıf düşmanını koruduğu kadar bizi de koruyan bu türden bir belgenin yürürlükten kaldırılması çağrısında bulunmak istemez; üstelik bu belge şimdiye kadar tasarlanmış en başarılı karşıdevrimci belgelerden biri olmasına ve Birleşik Devletler’de devrimin imkansızlığını garanti altına alma yolunda ilerlemesine rağmen.
Bunu öncelikle federal bir sistem olarak örgütlenmesi yoluyla yapar ve en başından şunu söylemek gerekir ki, herhangi bir Ütopya bugün siyasi gerçeklikte herhangi bir satın almaya sahip olmak için federalizmin mantığı ve gerekliliğiyle yüzleşmelidir. Federalizm, doğrudan demokrasinin eşitlik ve özdeşliğine karşıt olarak Farklılık talebidir ve hem Sovyetler Birliği’nin hem de “eski” Yugoslavya’nın üzerinde kurulduğu kayalıktır.
Çünkü federalizm sadece ilgili nüfusların heterojenliğini değil, aynı zamanda ve her şeyden önce arazinin, hepimizin nihayetinde bağımlı olduğumuz yeryüzünün eşitsizliklerini de ifade eder. Herhangi bir ulusal birliğin arazileri doğal kaynaklar, toprak zenginliği, enerjiye erişim ve benzeri açılardan eşitsizdir: sadece federal bir sistem devletin daha zengin bölgelerinin daha verimsiz bölgelerin iyileştirilmesine katkıda bulunmasını garanti edebilir (ve bu, ekolojinin sözde az gelişmişlik, endüstriyel kirlilik ve benzerleriyle birlikte devreye girdiği ulusal düzeyde olduğu kadar uluslararası düzeyde de geçerlidir). O halde, uygun durumlarda, bir birliğin daha zengin kısımlarının neden daha yoksul olanları çekip terk etmek isteyecekleri ya da bağımlılık ve azgelişmişliğin kâr amacıyla kullanılabileceği bir düzenleme arayışına girecekleri de açıktır.
Amerikan Anayasası, kısmen farklı tarihsel nedenlerle (kölelik), daha küçük ve daha yoksul eyaletlerin daha zengin olanlara karşı güvenliğini elinden geldiğince güvence altına almıştır. Ancak bu durum, bir tür beklenmedik ikincil hasar olarak, sol hareketlerin herhangi bir genel konsensüs ya da hegemonya kazanamadığı ve yerel ya da eyaletle sınırlı etkinliğe mahkum edildiği ve dolayısıyla uzun vadeli olasılıkların zorunlu olarak reddedildiği bugünkü siyasi ademi merkeziyetçilik durumuna yol açmaktadır.
Bu yapısal ikilem karşısında, az sayıdaki devlet-ötesi siyasi formlardan birinin, Anayasa’nın ortaya koyduğu yapılara hiçbir şekilde meydan okumadan devlet sınırları ötesinde hareket edebilen bir kurumun siyasi mevcudiyetinin dikkate alınmaya değer olabileceğini öne sürdüm: bunlar yürürlükte kalabilir ve aynı zamanda tamamen başka bir düzeyde var olan ve teknik olarak bunlarla çatışmayan bir aşkınlık, yani silahlı kuvvetlerin “evrenselliği” devreye girebilir. Rus Devrimi’nin önemli bir anından ödünç alınan ikili iktidarın tarihsel dili buradan gelmektedir. Bu formülasyon, Amerikan örneğinde, Gramscici mevzi savaşları ve manevra savaşları, iktidarın ele geçirilmesi ya da kurumlar aracılığıyla uzun sosyal demokrat yürüyüş alternatifine eklenecek üçüncü bir olasılıktı: Kışlık Saray ya da seçim sandığı.
Bu arada, ordunun bir kurum olarak varlığı -ve çoğu durumda zaten var olan ulusun çoklu dil ve kimliklerinden ulusal bir homojenlik üretmek için tasarlanmış bir kurum- böyle Ütopik bir manifestoda, gerçek bir parti formunun ne yapabileceği, nasıl yeniden tasarlanabileceği ve yeni güç ve kapasitelerinin nelerden oluşabileceği hakkında bir şeyler aktarmaya hizmet edebilir. Ancak tüm politikalar gibi, bu öneri de olumsal bir duruma, Amerikan (ya da norteamericano) gerçeklerine dayanıyordu ve aldığı şekil açıkça diğer ulusal durumlarda mevcut olan bir şey değildi.
VII.
Ancak Ütopya sorgulamasının sonu yoktur – belki de konunun faydası budur – ve her zaman not edilecek başka sorunlar, işaret edilecek ikilemler, “muzaffer” bir şekilde gösterilecek çelişkiler vardır. Evet, sık sık Ütopya korkusu üzerinde ısrar etmeye çalıştım, çünkü bilinenden bilinmeyene geçiş, Ütopya’nın bu tarafında hayatı yaşanabilir kılmak için icat ettiğimiz her şeyin feda edilmesi, benliğin ve benliğin başkalarıyla ve doğayla ilişkilerinin baştan sona varoluşsal bir dönüşüme uğraması ihtimali – bunlar gerçekten de korkutucu meselelerdir. Ve elbette, varoluşunuzda yeterince rahatsanız neden bir şeyleri değiştiresiniz ki? ABD halkının önemli bir kısmı için durum kesinlikle böyledir.
Bununla birlikte, ister iç faktörler -öznel sıkıntı- ister dış faktörler -yoksulluk, ekolojik felaket- tarafından bu önemli eşiği geçmeye motive edildiğimizi varsayarsak, “tarihin sonu” olarak adlandırılan ve bizim bağlamımızda basitçe Amerikan küresel hegemonyası, serbest piyasanın ve onun temsili seçim “demokrasi” sisteminin zaferi anlamına gelen şeyden sonra neyle karşılaşacağız; ya da Marx’ın “tarih öncesinin sonu” olarak adlandırdığı ve asla tanımlamamaya özen gösterdiği bir sosyalizm ya da komünizm biçimini kastettiği şeyden sonra neyle karşılaşacağız?
Bu soruların birçoğu basitçe temel soruları yeniden üretmektedir: Örneğin işçi sendikaları meselesi, bireysel çıkarlar ile sistemik çıkarlar arasındaki karşıtlığı tekrarlamaktadır – kapitalizmde sistem, birikim talepleri ve kar mekanizmalarının korunması iken, sosyalizmde federalizm dediğim şey, yani çeşitli parçaların ve katılımcıların kaçınılmaz eşitsizliğini uzlaştırma gerekliliği biçimini alacaktır. Bunların her ikisi de paradoksal bir şekilde ikili iktidar biçimleridir: kapitalizmde sendika işçilerin demokrasisinin alanını işgal ettiğini iddia ederken, sosyalizmde ideal olarak, yönetimin yerine geçerek bireysel taleplere karşı farklı türden bir bütünlüğün çıkarlarını temsil ettiğini iddia eden partidir. Dayanışma’nın (Roma Katolik Kilisesi’nin de küçük bir yardımıyla) kazanır kazanmaz gerici bir güç haline gelmesinin ve Francis Spufford’un harika romanı Red Plenty’de partinin sihirli yeni bilgi sistemini işçilerin taleplerini kabul etmek için kullanamamasının nedeni budur.
Ancak bu, felsefi olarak, yani soyut olarak ve iyi ve herkes için bir tür yeni yasa olarak çözülemeyecek bir çatışmadır. Bu çatışmaların her biri olumsal olacaktır ve yalnızca benzersiz bir tarihsel temelde çözülebilir. Ütopya’da antagonizmanın sürekliliği ya da daha iyisi, sınıf mücadelesinin antagonizmalarının ontolojinin antagonizmalarına aktarılması ile kastedilen budur.
Her Ütopya’nın belirli güncel kültürel itirazlara karşı yazıldığını söylemiştim ve görünürdeki düşmanın can sıkıntısı ve artık hiçbir çatışmanın olmadığı ve her şeyin pastel tonlarda olduğu şeker kaplı bir dünya beklentisi olduğu Bir Amerikan Ütopyası’nda durum kesinlikle buydu. Ancak açıkçası ve tanımı gereği, kuşak çatışması her zaman vardır – bu her türlü Ütopik sistem için temel iç tehlikedir; ve bir de işçi sendikaları gibi ampirik bireysel çıkarlar ile bütünün çıkarları arasındaki gerilimi gösteren meseleler vardır.
Bir de bürokrasi var: Eleştirisi ne olacak? Sosyalizm hakkındaki tüm olumsuz yargılar nihayetinde bürokrasiye yönelik itirazlar değil midir? (Dolayısıyla, terörün kendisi, tutuklamalar, yargılamalar ve benzerleri, uzun vadede devletin ve polisinin katı bürokrasisine atfedilmeli değil midir?) Ancak başka bir yerde “muhalifler” dediğimiz şeyin aslında sosyalist muhalifler olduğunu ve gerçek bir sosyalist kültürün organik bir parçası olduğunu belirtmeye çalıştım. Doğru dürüst sosyalist bir literatürün temel konusu bürokrasi eleştirisidir; sosyalist bir kültürün eleştirel görevi tam da sistemin zayıflıklarına ve işleyişindeki aksaklıklara dikkat çekmesinde yatar.
Tüm bunlar hem Antonio Gramsci’nin hem de György Lukacs’ın “Kapital‘in sonu” ya da başka bir deyişle kitabın ve sahnelediği sistem eleştirisinin sonu olarak adlandırdıkları şeydir. Jean-Paul Sartre, tarihin bu noktasında (Marx’ın deyimiyle tarih öncesinin sonu) Marksizmin yerini varoluşçuluğa ve ontolojiye bırakacağını söylerken sanırım bunu kastediyordu. Şimdiye kadar siyasi olan ikilemler artık ontolojik düzeyde çözülmektedir.
Böylece bireysel ilişkiler ve bunların uyumsuzlukları ortadan kalkmamakta, bireysel yaşamın varoluşsal serüveninin bir parçası haline gelmektedir. Grup karşıtlıklarına gelince, belki de Callenbach haklıdır ve ayrılma, herhangi bir federalizmin öngörmesi gereken bir çözümdür (bir şekilde küresel devletin kendisine yeni yollarla entegre edilmesi şartıyla). Bize çeşitli türden insanların kendi başlarına ve kendi aralarında yaşamak istedikleri söyleniyor: Başka bir yerde göstermeye çalıştığım gibi, günümüz dünya siyasetinin temel meselelerinden biri olan toprak üzerindeki çatışmaları içermiyorsa, federalizm içinde bir özerklik biçimi tatmin edici bir çözüm sunuyor gibi görünüyor (ve muhtemelen uzun vadede kendi kendini çözecek bir çözüm).
Doğa ile çatışma söz konusu olduğunda, paradoks şu olmalıdır: Değerli bir düşmana sahip olmak için, Doğayı geleneksel olarak olduğu şeye, yani özerk bir insan türünün temel düşmanına geri döndürmek için, Doğanın kendisi zehirlenmiş, zayıflatılmış durumundan, başka bir deyişle modern insanın onu bıraktığı durumdan kurtarılmalı ve içinde tek başımıza var olabileceğimiz dünya olmaya yeniden uygun hale getirilmelidir. Paradoks, organik bir bütünlük içinde doğal bir tür olarak kendimizi yarı özerk ve içinde tek başımıza var olabildiğimiz bu sistemden bağımsız olarak yaşayabilecek hale getirmiş olmamızda yatmaktadır. Elbette bu sistemden tamamen özerk ve ayrı olabiliriz, ancak bu kendi kendimizi yok etmemiz anlamına gelir. Bir tür olarak, tüm ayrılıkçılıkların dramını yeniden canlandırırız, ancak bu bizim için ölümcül bir ölçekte olur.
Evet, “öznenin ölümü” (eski ve çok yıpranmış bir yapısalcı ezgi) ve bilincin Sartrecı hiçliği vs. üzerinde belki de çok fazla ısrar ettim. Ancak ben bir Sartrecı olarak kalmaya devam ediyorum ve bu, Ütopya, komünizm, politika ve sanırım uzun vadede varoluşun kendisi hakkındaki diğer yanlış anlamaları düzeltmeye çalıştığım önyargıdır. Diğer pek çok şey gibi, bu da kolaylıkla nihilizmle karıştırılabilir ya da belki de nihilizm olduğu kabul edilebilir. Ancak bir kez daha, argümandaki temel bir belirsizliği vurgulamak istiyorum: Yaşamın bir anlamı olmayabilir ya da anlamı, bir tür olarak temel bir işleve sahip olduğumuz, bundan sonra oldukça gereksiz olduğumuz ve yıpranmış bir ayakkabı gibi atılmamız gerektiğidir. Ancak benim söylemek istediğim, bu anlamsız hayata anlam katanın kendimiz olduğumuz ve bunu bizim için Doğa’nın yapmasına ihtiyacımız olmadığıdır.
